23.12.16
- Virusi vya Zika viligundulika kuwepo Tanzania mwaka 1952
- Dkt Mwele na wanasayansi wenzie 'wanakuna vichwa' wakisumbuliwa na swali la kitafiti je, virusi vya Zika vilivyoko kwenye nchi za Afrika mashariki vina madhara sawa na vile vya Brazil?
- Alichowasilisha ni ripoti ya utafiti kuhusu virusi vya Zika, na sio kutangaza mlipuko wa ugonjwa huo.
- Sheria iliyoanzisha NIMR ilimpa ruhusa/ mdaraka ya kutoa taarifa husika.
- Waziri husika alikabidhiwa ripoti (kumbukumbu namba NIMR/HQ/D13) MIEZI MINNE kabla Dokta Mwele hajatoa ripoti hiyo hadharani.
ANGALIZO: Japo ninafahamiana na Dokta Mwele Malecela (kama dada-rafiki), makala hii ya kiuchunguzi ni jitihada zangu binafsi kupata undani na usahihi kuhusu hatua iliyochukuliwa na Rais Magufuli wiki iliyopita kutengua wadhifa wa Dkt Mwele wa Ukurugenzi Mkuu wa Taasisi ya Taifa ya Utafiti wa Magonjwa ya Binadamu (NIMR). Ikumbukwe sasa tunaishi katika zama za 'post truth politics' (siasa za hadaa/uongo) ambapo moja ya tabia muhimu ni kupingana na ukweli na kuugeuza uwe uongo, na uongo uwe ukweli. Ni jukumu la kila mmoja wetu kupambana na janga hili ambalo limetawala mno mwaka huu 2016 na kupelekea 'balaa' la Brexit (Uingereza kujitoa katika Umoja wa Ulaya) na Donald Trump kushinda Urais huko Marekani.
Dokta Mwele Malecela ni nani?
Kwa faida ya wasiomjua vizuri Dkt Mwele, historia yake kwa kifupi ni kama ifuatavyo: Amekuwa mtumishi wa NIMR kwa miaka 30 mfululizo, ambapo alianza ngazi ya awali kabisa kama mwanasayansi 'wa ngazi ya mwanzo' (junior scientist). Yaani kama jeshini basi tungesema alianza kama 'private' na kupanda ngazi hadi kuwa Jenerali. Hili linaweza kuonekana ni jambo dogo lakini ukweli ni kwamba dunia ina mahitaji makubwa ya wansayansi, hususan katika nchi zilizoendelea. Mahitaji hayo ni makubwa zaidi kwa wanasayansi wa kike ambao kwa hakika ni wachache mno. Kuitumikia NIMR kwa miaka 30 mfululizo licha ya vishawishi mbalimbali vya ajira bora zaidi kama mwanasayansi wa kimataifa, Dokta Mwele aliweka mbele maslahi ya nchi yake Tanzania.
Lakini pengine kubwa zaidi kuhusu mwanasayansi huyo ni ndoto yake ya tangu utotoni ya kuwa mwanasayansi mtafiti. Kwa kuzingatia kwamba wakati anakua, baba yake, Mzee John Malecela alikuwa katika nyadhifa mbalimbali kitaifa na kimataifa, kubwa zaidi ikiwa Uwaziri Mkuu. Kwa wadhifa huo wa baba yake, Dkt Mwele angeweza 'kupata chochote,' pengine hata kujikalia tu nyumbani na 'kula maisha.' Hata hivyo, aliwekeza nguvu zake katika kufikia malengo yake ya kuwa mtafiti.
Kielimu, alifanikiwa kuhitimu shahada ya kwanza chuo kikuu cha Dar es Salaam (BSc in Zoology) na baadaye kupata shahada ya uzamili (MSc) na ya Uzamifu (PhD) katika stadi kuhusu parasitolojia (Medical parasitology) katika taasisi maarufu ya London School of Hygiene and Tropical Medicine ya chuo kikuu cha London, hapa Uingereza.
Watanzania wengi wamemfahamu Dokta Mwele katitka kazi yake kubwa ya kutokomeza magonjwa yasiopewa kipuambele hususan matende na mabusha. Katika sehemu nyingi za Tanzania kama Pangani na Mtwara alijulikana kama mama matende. Kazi hii ilimpatia nishani ya kutambulika kwa kazi hii muhimu kutoka seriakli ya marekani (Neglected Tropical Disease Champion Award). Hivi sasa takwimu za Mtwara zinaonyesha kushuka kwa ugonjwa wa matende na mabusha kutoka asilimia 60-80 mwaka 2002 hadi asilimia 0 mwaka 2014. Juhudi hizi zimeendeshwa na Watanzania wakiongozwa na Mtanzania.
Wasifu mfupi wa Dokta Mwele upo HAPA na maelezo yake mwenyewe kuhusu safari yake hadi kuwa mwanasayansi wa kimataifa yapo HAPA
Ni kutokana na ueledi wake mkubwa kitaaluma na kitaalamu, kitaifa na kimataifa, watu wengi wamepatwa na mshtuko mkubwa kufuatia uamuzi wa Rais Magufuli kumwondoa Dokta Mwele madarakani.
Japo taarifa ya Ikulu kuhusu uamuzi huo wa Rais haikutoa sababu yoyote, ni siri ya wazi kuwa ulitokana na taarifa aliyoitoa Dkt Mwele kwa waandishi wa habari kuhusu utafiti wa virusi vya ugonjwa wa Zika. Kwamba taarifa yake ilitafsiriwa vibaya au kulikuwa na mpango wa makusudi kumwondoa katika nafasi hiyo, ni jambo ambalo kwa sasa tunaishia kuhisi tu. Kilicho bayana ni kwamba hakutangaza MLIPUKO wa ugonjwa wa Zika bali aliripoti tu kuhusu MATOKEO ya utafiti uliofanywa na taasisi ambao ulibani kuwa sampuli 88 za damu kati ya 533 zilikuwa na virusi vya ungonjwa huo.
Historia ya Zika na uwepo wake Tanzania
Kabla ya kuingia kwa undani zaidi, ni muhimu kujielimisha vya kutosha kuhusu ugonjwa wa Zika na 'mahusiano yake na Tanzania yetu.' Kwa kifupi ugonjwa huu sio mgeni na uko katika kanda za tropiki zenye mbu na uligunduliwa kwa mara ya kwanza katika msitu zika (zika forest) Uganda mwaka 1947. Swali ambalo liko kwenye vichwa vya watafiti wa virolojia wa Afrika mashariki ni kuwa je, virusi vya zika vilivyoko kwenye nchi za Afrika mashariki vina madhara sawa na vile vya Brazil?
Ifuatayo ni historia fupi ya Zika na uwepo wake Tanzania [Tafsiri ya Kiswahili katika maandishi mekundu]
Historia ya ZIKA
Kuanza kusambaa kwa virusi vya Zika kuliambatana na hali ya watoto kuzaliwa wakiwa na vichwa vidogo isivyo kawaida kunakohusiana na kutokamilika maendeleo ya ubongo (kwa kitabibu, 'microcephaly') na ugonjwa unaofahamika kama 'Guillain-Barre syndrome.' Baada ya kugundulika katika nyani nchini Uganda mwaka 1947, virusi hivyo viligundulika katika binadamu mwaka 1952. Mlipuko wa kwanza wa maradhi yanayotokana na maambukizo ya Zika uliripotiwa katika kisiwa cha Yap mwaka 2007. Hivi sasa kuna nchi kadhaa ambazo zimekumbwa na mlipuko wa virusi vya Zika.
Zika: Asili na kusambaa kwa virusi hivyo vinavyosambazwa na mbu
Maelezo yafuatayo yanatoa muhtasari wa kusambaa kwa maambukizi ya Zika tangu yalipogunduliwa mwaka 1947 hadi mwezi Februari mwaka huu 2016
1947: Wanasayansi waliokuwa katika uchungui wa kawaida wa homa ya manjano katika msitu wa Zika nchini Uganda wanabaini virusi vya Zika katika nyani.
1948: Virusi (vya Zika) vyatambuika katika mbu aina ya Aedes Africanus, kwenye msitu wa Zika
1969 - 1983 Uwepo wa Zika unasambaa hadi Asia ya Ikweta, ikiwa ni pamoja na India, Indonesia, Malaysia na Pakistani, ambapo virusi vya Zika vyagundulika katika mbu. Kama ilivyokuwa Afrika, maambukizi ya virusi hivyo yabainika lakini pasipo milipuko, na maradhi kwa binadamu yaendelea kuonekana adimu na ya wastani.
2007: Zika yasambaa kutoka Afrika na Asia na kusababisha mlipuko mkubwa wa kwanza katika binadamu katika kisiwa cha Yap kilichopo kwenye Bahari ya Pasifiki, Shirikisho la Mikronesia. Kabla ya tukio hili, hakukuwahi kuwepo mlipuko wa Zika na kesi 14 tu za uwepo wa Zika zilikuwa zimeripotiwa dunia nzima.
2013 - 2014: Milipuko ya Zika katika visiwa vingine vinne katika Bahari ya Pasifiki; French Polynesia, Kisiwa cha Easter, Visiwa vya Cook, na New Caledonia. Mlipuko katika Kisiwa cha French Polynesia wapelekea hofu ya maelfu ya maambukizi ya Zika, na uchunguzi wa kina waanza.Matokeo ya uchunguzi yaripotiwa kwa Shirika la Afya Duniani (WHO) Novemba 24, 2015 na Januari 27, 2016.
Machi 2, 2015 Brazili yaifahamisha WHO kuhusu ripoti ya maradhi yanayoambatana na vipele kwenye ngozi katika majimbo ya Kaskazini Mashariki mwa nchi hiyo. Kuanzia mwezi Februari 2015 hadi tarehe 29 Aprili 2015, takriban kesi 7000 za maradhi yanayoambatana na vipele kwenye ngozi yaripotiwa. Kesi zote hizo ni za wastani na hakuna taarifa za vifo. Hakukuwa na hisia kuhusu Zika wakati huu na wala hakukufanyika vipimo vya kugundua maambukizi ya virusi hivyo.
Historia hiyo inatufundisha nini?
Kwahiyo, kwa kuangalia tu historia ya virusi vya ugonjwa wa Zika, ni dhahiri kuwa taarifa ya Dokta Mwele, ambayo wala haikuwa yake binafsi bali ya taasisi za NIMR na Chuo Kikuu cha Bugando, haikukiuka kanuni au utaratibu wowote, kitu ambacho kinazua maswali kuhusu uamuzi wa Rais Magufuli kutengua wadhifa wa mwanasayansi huyo wa kimataifa.
Uamuzi wa Rais Magufuli kutengua ukurugenzi Mkuu wa Dkt Mwele NIMR:
Kwahiyo, kwa kuangalia tu historia ya virusi vya ugonjwa wa Zika, ni dhahiri kuwa taarifa ya Dokta Mwele, ambayo wala haikuwa yake binafsi bali ya taasisi za NIMR na Chuo Kikuu cha Bugando, haikukiuka kanuni au utaratibu wowote, kitu ambacho kinazua maswali kuhusu uamuzi wa Rais Magufuli kutengua wadhifa wa mwanasayansi huyo wa kimataifa.
Uamuzi wa Rais Magufuli kutengua ukurugenzi Mkuu wa Dkt Mwele NIMR:
Lakini kinachoashiria kuwa 'kuna namna' katika hatua hiyo ya Rais ni masuala yafuatayo:
Kwanza, taarifa iliyotolewa na Dokta Mwele ilishawasilishwa kwa Waziri husika kwa kufuata taratibu zilizopo, tarehe 12 mwezi Agosti 2016 na kupokelewa wizarani tarehe 16 mwezi huohuo. (kumbukumbu namba NIMR/HQ/D13) Kwa maana hiyo, sio kwamba Waziri husika alikuwa hana taarifa kuhusu matokeo ya utafiti huo.
Na kwa vile alishawasilisha taarifa ya utafiti huo kwa Waziri, Dokta Mwele alikuwa na wajibu wa kutoa matokeo ya utafiti kwa watafiti na umma wa Watanzania wote. Sheria ya bunge namba 23 ya mwaka 1979 ya kuundwa kwa Taasisi ya Taifa ya Utafiti wa Magonjwa ya Binadamu (www.nimr.or.tz) kipengele cha "vi" kinaitaka taasisi kutoa matokeo ya utafiti wote unaofanyika ndani ya Tanzania.
Dokta Mwele amekuwa akitoa taarifa hii kwa miaka saba ambayo amekuwa mkurugenzi mkuu. Ni lazima ieleweke kuwa hakuwa anatangaza MLIPUKO wa Zika - kazi ambayo ni ya Waziri/wizara - bali ripoti ya utafiti kuhusu Zika, na hivyo ni vitu viwili tofauti. Yayumkinika kuhisi kwamba tatizo hapa ni siasa kuwekwa mbele ya utaalamu na taaluma.
Kadhalika, wakati macho yameelekezwa kuhusu Zika pekee, Dokta Mwele siku hiyo aliongelea pia kuhusu utafiti wa magonjwa ya chikungunya, dengue na virusi vya West Nile.
Kumekuwa na nguvu kubwa inayotumika kujenga picha kuwa Dokta Mwele amekuwa insubordinate kwa Waziri husika. Lakini ukweli ni kwamba ramani hizo hapo juu zimethibitisha uwepo wa virusi vya Zika nchini Tanzania kwa muda mrefu. Kadhalika, utafiti uliofanywa na NIMR umesaidia kuongeza kile kiutafiti kinachofahamika kama 'body of evidence' ya kuelewa zaidi kuhusu kuenea kwa virusi vya ugonjwa huo na ugonjwa wenyewe.
Pili, Dokta Mwele aliongea na Shirika la Utangazaji la Uingereza (BBC) Alhamisi Desemba 15, 2016 kueleza alichosema kuhusu utafiti huo wa Zika. Kipindi hicho kilirushwa na BBC saa 12 asubuhi ya siku iliyofuata, Ijumaa Desemba 16, 2016. Sio kweli kwamba Dokta Mwele 'alifanya utovu wa nidhamu kwa kuongea na waandishi wa habari baada ya Press conference ya Waziri.' Ukweli ni kwamba aliongea kabla ya Waziri. Jitihada zinazofanyika kujenga picha ya 'utovu wa nidhamu' zaweza kutafsiriwa tu kama mbinu ya kuhalalisha hatua 'ya kionevu' iliyochukuliwa dhidi ya mwanasayansi huyo.
Pili, Dokta Mwele aliongea na Shirika la Utangazaji la Uingereza (BBC) Alhamisi Desemba 15, 2016 kueleza alichosema kuhusu utafiti huo wa Zika. Kipindi hicho kilirushwa na BBC saa 12 asubuhi ya siku iliyofuata, Ijumaa Desemba 16, 2016. Sio kweli kwamba Dokta Mwele 'alifanya utovu wa nidhamu kwa kuongea na waandishi wa habari baada ya Press conference ya Waziri.' Ukweli ni kwamba aliongea kabla ya Waziri. Jitihada zinazofanyika kujenga picha ya 'utovu wa nidhamu' zaweza kutafsiriwa tu kama mbinu ya kuhalalisha hatua 'ya kionevu' iliyochukuliwa dhidi ya mwanasayansi huyo.
Wakati uchunguzi huu unafanyika, ilibainika kuwa kuna jitihada za makusudi zinazoendelea mitandaoni 'kumchafua' Dokta Mwele. Kwa 'macho ya juu juu,' ni kama wananchi tu wanatoa maoni yao kuhusu suala hilo, lakini kwa yeyote atakayeangalia kwa 'jicho la tatu,' hatoshindwa kubaini kuwa kuna co-ordinated efforts' za kumchafua mwanasayansi huyo. Kwa bahati nzuri, juhudi hizo zinagonga mwamba kutokana na wananchi wengi kuonekana kumuunga mkono Dokta Mwele huku baadhi wakiamini kuwa ameonewa tu.
Kwa muda mrefu kulikuwa na kile kilichohisiwa kuwa jitihada za makusudi kuhakikisha Dokta Mwele anang'oka katika wadhifa huo. Miongoni mwa jitihada hizo ni pamoja na kuvujishwa hadharani mawasiliano ya kiofisi (yaliyopaswa kubaki ndani ya NIMR pekee) na tuhuma za ufisadi ambazo uchunguzi uliofanyika ulibaini kuwa hazikuwa na ukweli.
Mwaka jana, wakati Dokta Mwele alipochukua fomu za kuwania kuteuliwa kuwa mgombea wa urais kwa tiketi ya CCM, zilifanyika jitihada za kudukua mawasiliano yake, na uchunguzi ulibaini uhusika wa mwanasiasa mmoja maarufu wa chama hicho ambaye pia anahusishwa na jitihada za muda mrefu 'kuhakikisha Dokta Mwele anang'oka NIMR.'
Hitimisho:
Ripoti hii ya kiuchunguzi inaonyesha bayana ukweli kuhusu Dokta Mwele ameondolewa madarakani bila ya hatia yoyote. HAKUFANYA KOSA LOLOTE. Sheria ya NIMR inamruhusu kuripoti kuhusu tafiti mbalimbali kama hiyo ya kuhusu virusi vya Zika. Pia Waziri husika alipewa ripoti ya utafiti huo miezi minne kabla ya Dokta Mwele kuitangaza hadharani.
Kwa muda mrefu kulikuwa na kile kilichohisiwa kuwa jitihada za makusudi kuhakikisha Dokta Mwele anang'oka katika wadhifa huo. Miongoni mwa jitihada hizo ni pamoja na kuvujishwa hadharani mawasiliano ya kiofisi (yaliyopaswa kubaki ndani ya NIMR pekee) na tuhuma za ufisadi ambazo uchunguzi uliofanyika ulibaini kuwa hazikuwa na ukweli.
Mwaka jana, wakati Dokta Mwele alipochukua fomu za kuwania kuteuliwa kuwa mgombea wa urais kwa tiketi ya CCM, zilifanyika jitihada za kudukua mawasiliano yake, na uchunguzi ulibaini uhusika wa mwanasiasa mmoja maarufu wa chama hicho ambaye pia anahusishwa na jitihada za muda mrefu 'kuhakikisha Dokta Mwele anang'oka NIMR.'
Hitimisho:
Ripoti hii ya kiuchunguzi inaonyesha bayana ukweli kuhusu Dokta Mwele ameondolewa madarakani bila ya hatia yoyote. HAKUFANYA KOSA LOLOTE. Sheria ya NIMR inamruhusu kuripoti kuhusu tafiti mbalimbali kama hiyo ya kuhusu virusi vya Zika. Pia Waziri husika alipewa ripoti ya utafiti huo miezi minne kabla ya Dokta Mwele kuitangaza hadharani.
Katiba inampa nguvu Rais kuteua na kutengua viongozi wa taasisi mbalimbali za umma. Rais Magufuli alitumia nguvu hiyo ya Kikatiba kuchukua uamuzi huo dhidi ya Dokta Mwele. Hata hivyo, pengine Rais atapata wasaa wa kujiuliza kwanini waziri husika alikuwa na taarifa za utafiti huo tangu mwezi wa Agosti mwaka huu lakini hakuziwasilisha kwake? Kadhalika, kama Waziri husika hataki kuona ripoti za tafiti mbalimbali zikitangazwa na 'watu walio chini yake' basi na awasilishe muswada bungeni ili sheria iwezeshe hilo.
Mara kadhaa Rais Magufuli amekuwa akiwakumbusha Watanzania kuwa msema kweli ni mpenzi wa Mungu. Basi itakuwa vema asiishie kwenye kuhubiri tu kuhusu usemwa kweli bali sasa atekeleze kwa vitendo na kutafakari upya ukweli kuwa Dokta Mwele hajatendewa haki. Licha ya Dokta Mwele kuwa mchapakazi, kitu ambacho NIMR inajua, Watanzania wanajua na ulimwengu unajua, pia hana kosa katika suala hili. Hii haimaanishi kumfundisha kazi Rais au kumwekea shinikizo bali kushauri haki itendeke.
Kwa upande mwingine, japo ni dhahiri kuwa kutakuwa na nafasi luki za kimtaifa zinazomsubiri Dokta Mwele, hatua iliyochukuliwa dhidi yake inaweza kuwa na athari kubwa katika namna watafiti wanafanya kazi nchini Tanzania. Ikifika mahala watafiti kuhofi kutangaza matokeo ya tafiti zao hata kama wamefuata taratibu zote, watakaoathirika zaidi ni Watanzania.
Na mwisho, kwa vile tumebahatika kuwa na Rais msomi na mwanasayansi basi ni matarajio yetu kuwa ataweka kipaumbele kwenye ukweli kuliko majungu, maana sayansi is all about ukweli na sio hisia. Kadhalika, ni matarajio ya Watanzania kuwa Rais hatoruhusu siasa kuingilia utaalam na/au taaluma. Ikumbukwe kuwa moja ya vikwazo vikubwa vya maendeleo yetu ni siasa kuingilia kila eneo. Ili azma za Tanzania, kwa mfano sera ya 'Tanzania ya viwanda' zitimie, ni lazima tuwasikilize watafiti. Na linapokuja suala la afya ambalo ndio uhai wetu, hatuna hiari wala uchaguzi kuwapuuza wataalamu katika sekta hiyo kama Dokta Mwele.
MUNGU IBARIKI TANZANIA
